مقدمه

یکی از مهم‌ترین انواع صکوک، صکوک مضاربه است. این نوع از قراردادها امکان تجارت یک فرد با سرمایه شخص دیگر را فراهم می‌کند. با بهره‌گیری از صکوک مضاربه سرمایه افراد در گردش خواهد بود و می‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند به خلق ارزش کمک کند. طی این قرارداد سود حاصله از انجام فعالیت تجاری بین دو طرف قرارداد تقسیم می‌شود و در سررسید معین، اصل سرمایه به مالک بازگردانده می‌شود. یکی از بزرگ‌ترین مزایای این اوراق این است که بخشی از سرمایه مردم که راکد مانده است وارد چرخه اقتصادی می‌شود و معمولاً برای هر دو طرف قرارداد دارای منفعت است. از طرف دیگر اگر این اوراق در بازارهای اولیه و ثانویه اوراق مضاربه با رقابتی سالم معامله شوند، می‌توانند یک ابزار مناسب برای توزیع یکنواخت ارزش‌افزوده در کل اقتصاد کشور باشند. آشنایی با این نوع صکوک می‌تواند درهای جدیدی از فرصت‌های سودآور بازار سرمایه را به روی فعالان، بگشاید.

تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار

در ابتدا بهتر است با یک مفهوم به‌‌‌‌‌‌‌‌‌عنوان تبدیل دارایی به اوراق بهادار آشنا شوید تا بتوانید انواع صکوک را به‌درستی درک کرده و مفاهیم را فرابگیرید. تبدیل‌کردن یک دارایی به اوراق بهادار یکی از امور جدید بازار سرمایه است که کم‌تر از ۲ دهه از عمر آن در ایران می‌گذرد. این امر، فرایندی است که طی آن دارایی‌های مؤسسه مالک یا بانی از ترازنامه آن شرکت منفک می‌شود. به‌جای آن تأمین وجوه توسط سرمایه‌گذارانی انجام می‌شود که یک ابزار مالی قابل‌مبادله را می‌خرند و این ابزار نمایانگر بدهکاری مزبور است، بدون اینکه به وام‌دهنده اولیه مراجعه‌ای صورت پذیرد.

به تعبیر دیگر تبدیل دارایی به اوراق بهادار را این‌گونه تعریف کرده‌اند: فرایندی است که در آن واسطه‌های مالی مانند بانک‌های تجاری حذف شده و اوراق بدهی قابل خریدوفروش مستقیماً به سرمایه‌گذاران فروخته می‌شود. یعنی یک شرکت تأمین سرمایه، ترکیبی از دارایی‌های مالی یک مجموعه را جمع نموده و اوراق بدهی را برای تأمین مالی آن مجموعه به سرمایه‌گذاران بیرونی می‌فروشد. تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار با تأمین مالی ساختاریافته مجموعه‌های رهنی در دهه ۱۹۷۰ آغاز شد.

همان گونه که در مقاله صکوک گفته شد، اوراق صکوک در واقع نشان‌دهنده مالکیت یک شخص بر یک دارایی هستند، به همین دلیل اوراق صکوک پشتوانه مالی دارند و برعکس اوراق‌قرضه نشان‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهنده بدهی نیستند. اوراق مضاربه نیز از این قاعده مستثنا نیست.

اوراق مضاربه چیست؟

مضاربه در لغت به معنی تجارت و انجام فعالیت‌های اقتصادی با سرمایه شخص دیگر است. در اصطلاح قراردادهای مضاربه بین مالک سرمایه و تاجر یا فعال اقتصادی منعقد می‌گردد که طی آن مالک، سرمایه‌اش را برای مدتی معین در اختیار تاجر یا فعال اقتصادی که قرار می‌دهد. سودی که از آن تجارت یا فعالیت اقتصادی حاصل شده است بر اساس متن قرارداد بین دو طرف تقسیم می‌شود. علمای شیعه برخلاف اهل‌تسنن عقد مضاربه را منحصر در تجارت می‌دانند، به همین جهت در ایران این عقد تنها در تجارت منعقد می‌گردد. اوراق مضاربه در بازار سرمایه بر اساس همین قرارداد، عرضه می‌شوند. سود این اوراق کاملاً به فعالیت تجاری یا اقتصادی وابسته است و نمی‌توان از پیش رقم خاصی را به‌عنوان سود معین کرد. به همین دلیل حتی اگر یک فعالیت بادقت پیش‌بینی بالا از میزان سود‌آوری صورت گیرد ممکن است به هر دلیلی سود مدنظر حاصل نشود و یا بیش از حد انتظار سودآور باشد. بنابراین سود اوراق مضاربه قطعی نیست و در قرارداد ذکر نمی‌شود. اما درصد سهیم بودن صاحب سرمایه و ضارب از نکاتی است که قید خواهد شد.

اوراق مشارکت چیست؟

ویژگی‌های صکوک مضاربه

اوراق مضاربه در بازار سرمایه دو ویژگی مهم و تأثیرگذار دارند که عبار‌ت‌اند از:

1. تمامی جزئیات از قبیل ماهیت سرمایه، درصد سود تقسیمی و سایر اطلاعات لازم و مربوط به انتشار این اوراق باید به ثبت برسد.
2. اگر این اوراق در بازارهای اولیه و ثانویه اوراق مضاربه با رقابتی سالم معامله شوند، نرخ بازدهی اوراق مضاربه به سمت نرخ‌های بازدهی بخش بازرگانی سوق داده می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود و نرخ‌های بازدهی بخش بازرگانی به نرخ بازدهی در کل اقتصاد میل می‌کند. بنابراین این اوراق یک ابزار مناسب برای توزیع یکنواخت ارزش‌افزوده در کل اقتصاد کشور به شمار می‌آید.

مراحل انتشار اوراق مضاربه

1. نهاد واسط از طریق مشاور عرضه تأمین سرمایه با بانی برای انجام طرح تجاری وارد قرارداد می‌شود.
2. نهاد واسط برای تأمین مالی از طرف بانی به انتشار صکوک مضاربه اقدام می‌کند.
3. نهاد واسط، مبلغ حاصل از فروش اوراق به سرمایه‌گذاران را، برای انجام طرح تجاری در اختیار بانی قرار می‌دهد.
4. نهاد واسط پرداخت‌های منظم سود و عایدات نهایی حاصل از فعالیت تجاری را بین سرمایه‌گذاران توزیع می‌کند.
5. پس از پایان طرح تجاری، نهاد واسط مبلغ اسمی اوراق صکوک را از بانی اخذ کرده و به سپرده‌گذاران باز پرداخت می‌نماید.

انواع اوراق مضاربه

1. اوراق مضاربه خاص: این اوراق برای انجام فعالیت‌های تجاری خاص منتشر می‌شود و پس از اتمام فعالیت تجاری، سود حاصله تقسیم می‌شود.
2. اوراق مضاربه عام با سررسید: در اوراق مضاربه عام با سررسید، بانی اوراق را با سررسید معین و با دوره‌های مالی مشخص شده، منتشر می‌کند. با سرمایه جمع‌آوری‌شده از انتشار اوراق به فعالیت اقتصادی می‌پردازد.
3. اوراق مضاربه عام بدون سرسید: اوراق مضاربه عام بدون سرسید در فعالیت و پرداخت سود مانند حالت قبل عمل می‌کند تنها با این تفاوت که سررسید ندارد و تا انحلال شرکت این اوراق دارای اعتبار بوده و در هر دوره مالی سود پرداخت می‌شود.

قوانین حاکم بر اوراق مضاربه

برخی از قوانین حاکم بر اوراق مضاربه در زیر شرح داده شده‌اند:

زمانی که یک شخص اوراق مضاربه را خریداری می‌کند به یک مجموعه وکالت می‌دهد که بتواند با بانی، قرارداد مضاربه را منعقد کند. اگر یک شخص اوراق مضاربه را در بازارهای اول و دوم می‌خرد یعنی قبول کرده است که این سازوکار صورت گیرد.
بر اساس قانون اوراق بهادار، بانی تمام هزینه‌هایی که در اثر منتشرکردن اوراق مضاربه به وجود می‌آید، را بر عهده می‌گیرد. سهمی که بانی می‌برد بر اساس فاکتور‌های مختلفی شکل می‌گیرد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به سود عملیات بازرگانی اشاره کرد که تمامی این موارد زیر نظر حسابرس انجام می‌گیرد تا از بروز تخلف جلوگیری شود. همچنین زمانی که سررسید اوراق فرابرسد و کالایی فروخته نشده باشد و یا مطالباتی تسویه نشده باشد، بانی وظیفه دارد تمامی مشکلات را حل کند و یا حتی کالای مانده را بخرد.

از طرف دیگر شرایطی که برای بانی تعریف شده است می‌توان به عدم امکان خرید اوراق توسط خود بانی و کسانی که با او در ارتباط هستند اشاره کرد. همچنین بانی وظیفه دارد که گزارش‌‌‌‌‌‌‌‌‌های دوره‌ای را ترتیب دهد و در آن تمامی جزئیات مربوط به پرداخت‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها را لحاظ کرده و شیوه پرداخت را نیز مشخص نماید. اگر سود سررسید دوره بیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر از حد انتظار قبلی باشد، میزان تفاوت آن باید به کسانی که اوراق را دارند پرداخت شود و زمانی که سود کم‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر از حد انتظار باشد، میزان تفاوت آن را به بانی نمی‌دهند. زمانی که کسری رخ دهد، میزان تفاوت آن در دوره‌های بعدی حساب نمی‌شود. البته اگر گزارش دوره‌ای ارائه نشود و بانی از ارائه گزارش ممانعت کند، او باید حداقل سودی که تعیین شده است را پرداخت کند. این مبلغ معمولاً در بیانیه ثبت و اعلامیه پذیره‌نویسی، مشخص می‌شود.

مطلب پیشنهادی: اوراق بانک مسکن چیست؟

سخن پایانی پیرامون اوراق مضاربه

در این نوشتار در خصوص اینکه مضاربه چیست و بر چه اصولی استوار است، مراحل انتشار اوراق آن به چه صورت است و ویژگی‌های شاخص این نوع از صکوک چیست توضیحاتی را ارائه کردیم. آشنایی کامل با انواع ابزارهای تأمین مالی در بازار سرمایه می‌تواند به سودآوری منتشرکننده اوراق و خریدار اوراق منجر شود. اوراق مضاربه یکی از ابزار‌هایی است که می‌تواند سبب رفع مشکل سرمایه در گردش شرکت‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها شود و چرخ‌های اقتصاد کشور را به تحرک وادارد و از سوی دیگر منافعی را برای سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذاران در پی داشته باشد.

برای دسترسی به سایر مقالات و محتوای آموزشی وارد شوید.