بودجه را می‌توان یک پیش‌بینی از میزان درآمدها و مخارج در دوره‌های زمانی بعد دانست. طبق این تعریف، هم بودجه ماهیانه خانوار و هم بودجه‌‌‌‌‌‌‌ی سالانه‌‌‌‌‌‌‌ی دولت قابل تدوین است.

با بودجه‌ریزی و اهمیت آن آشنا شوید

بودجه را می‌توان یک تخمین از دخل‌وخرج دانست. بودجه‌ریزی برای اشخاص، شرکت‌‌‌‌‌‌‌ها و دولت‌‌‌‌‌‌‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است. با تعیین برنامه بودجه می‌توان از منابع موجود آگاه شد و مصارف را بررسی کرد. در این صورت شخص می‌تواند فعالیت‌های آینده خود را مدیریت کند، شرکت‌ها می‌توانند تولید و فروش خود را بهینه کنند و دولت‌ها می‌توانند رفاه بیشتری را برای مردم کشور به ارمغان بیاورند. در بودجه‌‌‌‌‌‌‌های دولت در یک بخش درآمدها و در بخش دیگر مصارف را ثبت می‌کنند. اگر مصارف از درآمدهای پیش‌بینی‌شده بیشتر باشد، دولت با کسری بودجه مواجه خواهد شد. در این صورت دولت با استقراض از بانک (چاپ پول) و استقراض از مردم (فروش اوراق) یا فروش دارایی‌‌‌‌‌‌‌های مالی خود کسری پیش‌بینی شده را جبران می‌‌‌‌‌‌‌کند. در ادامه به بررسی دقیق‌تر بودجه در ایران و دیگر کشورها پرداخته می‌شود. همچنین به انواع بودجه و اصطلاحات رایج در قانون بودجه ایران اشاره خواهد شد.

نرخ بهره چیست و چه اثری در بازارهای مالی دارد؟

بودجه چیست؟

بودجه را می‌توان یک پیش‌بینی از میزان درآمدها و مخارج در دوره‌های زمانی بعد دانست. طبق این تعریف بودجه یک‌ماهه‌‌‌‌‌‌‌ی خانوار و بودجه یک‌ساله دولت موضوعیت خواهند یافت؛ بنابراین هر گاه درآمدها و هزینه‌های دوره‌‌‌‌‌‌‌ی زمانی بعد را تخمین زده و نوشتید به‌صورت ابتدایی یک برنامه بودجه را تدوین کرده‌اید. تمرکز اصلی این مقاله روی بودجه دولت‌ها و بخصوص بودجه دولت ایران است. معمولاً بودجه‌های دولتی باتوجه‌به اهداف تعریف شده در برنامه‌های توسعه‌ای میان‌مدت و همچنین میزان درآمد قابل‌انتظار برای دوره بعد تدوین می‌شوند. به‌عنوان‌مثال اگر یک کشور بر اساس برنامه توسعه خود می‌خواهد توسعه اقتصادی را بر پایه صنعت طراحی کند، لازم است تا در دوره‌های بعد سهم بیشتری از منابع را برای رشد صنعت در نظر بگیرد.

سؤال مهم‌تر این است که چرا تدوین بودجه برای کشورها اهمیت دارد؟ در پاسخ می‌توان گفت که منابع همواره کمیاب هستند و وظیفه ابزارهای اقتصادی تخصیص بهینه این منابع کمیاب است. تدوین بودجه باعث می‌شود تا میزان مصرف منابع در هر بخش مشخص شده و از اتلاف منابع جلوگیری شود. از طرف دیگر با تخصیص بودجه می‌توان بهره‌وری آن بخش از دولت را سنجید. به همین علت امکان ایجاد تغییر در برنامه‌های توسعه میان‌مدت کشور فراهم می‌شود. نظارت و مدیریت دولت بر بخش‌های مختلف اقتصادی خود که بودجه مشخصی برای آن‌ها در نظر گرفته شده است، در بلندمدت باعث بهینه‌تر شدن تخصیص بودجه خواهد شد.

انواع بودجه

بودجه را از دیدگاه‌‌‌‌‌‌‌های متفاوت می‌‌‌‌‌‌‌توان به دسته‌‌‌‌‌‌‌های مختلفی تقسیم‌‌‌‌‌‌‌بندی کرد:

بودجه دولتی:

این بودجه‌‌‌‌‌‌‌بندی مهم‌ترین بودجه هر کشور است که توسط دولت تدوین می‌شود و در پارلمان به تصویب می‌رسد. تأثیر این نوع بودجه صرفاً در بخش‌های اقتصادی نیست و بخش‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی کشور را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؛ بنابراین نمایندگان مردم نیز باید در تصویب آن نقش داشته باشند.

بودجه‌‌‌‌‌‌‌بندی خانوادگی و شخصی:

کوچک‌ترین بخش‌های اقتصادی در هر کشوری شخص و خانواده است. هر شخص برای رسیدن به موفقیت و داشتن یک زندگی ایده‌آل باید بر اساس توانایی‌های خود و میزان درآمد، مصارف روزانه، هفتگی و یا حتی سالانه خود را تعیین کند.

بودجه‌‌‌‌‌‌‌بندی شرکتی:

شرکت‌ها برای دستیابی به اهداف خود نیاز به یک برنامه سالانه و سپس برنامه‌های مالی دوره‌های کوتاه‌‌‌‌‌‌‌تر دارند. شرکت‌ها باید تخمین خود از درآمد و بودجه را تخمین زده و در بودجه سالانه لحاظ کنند. انواع مختلفی از بودجه‌های شرکتی وجود دارد که در زیر به برخی از آن‌ها اشاره شده است:

1. بودجه ثابت: این نوع از بودجه بدون درنظرگرفتن تغییرات سطح تولید و فروش تدوین می‌شود و تغییر نمی‌کند. مشکل اصلی این نوع بودجه‌ریزی عدم توجه به تغییرات توانایی سازمان و تمرکز روی پتانسیل‌ها آن در ابتدای دوره زمانی است.
2. بودجه انعطاف‌پذیر: این نوع بودجه بیشترین کاربرد را در بین شرکت‌ها دارد. در بودجه انعطاف‌‌‌‌‌‌‌پذیر ابتدا بودجه‌‌‌‌‌‌‌ی کل سال تدوین می‌شود، سپس در میانه‌‌‌‌‌‌‌ی دوره‌‌‌‌‌‌‌ی زمان‌‌‌‌‌‌‌بندی شده، مجدداً تغییرات تولید و فروش بررسی شده و در صورت نیاز برنامه دیگری تدوین می‌شود. بدین‌ترتیب درآمدها و هزینه‌های شرکت، به‌روز بررسی شده و در بودجه دخیل می‌شوند.
3. بودجه نقدی: در این بودجه جریان پول نقد شرکت بررسی می‌شود. به‌‌‌‌‌‌‌عبارت بهتر میزان ورود و خروج پول نقد به شرکت بررسی می‌شود تا مشخص شود این شرکت برای انجام پروژه‌های خود به چه میزان از وجه نقد نیاز دارد. در این صورت همواره میزان وجه نقد کافی در اختیار شرکت خواهد بود.
4. بودجه عملیاتی و مالی: در این بودجه به عملکرد شرکت توجه می‌شود و به نسبت هزینه‌های صرف شده در هر بخش، میزان سودی که کسب شده است بررسی می‌شود. سه عنصر اصلی این بودجه‌ریزی عبارت‌اند از:
   برنامه‌ریزی
   هزینه‌یابی
   مدیریت و ارزشیابی عملکرد

اصطلاحات رایج در قانون بودجه ایران

برای این‌که در صورت مواجه‌شدن با قانون بودجه در خوانش آن با مشکل روبرو نشوید باید برخی از اصطلاحات اصلی آن را بدانید. سه اصطلاح منابع بودجه، مصارف بودجه و کسری بودجه بسیار پرکاربرد هستند. اگر بودجه را مانند یک ترازنامه در نظر بگیریم منابع در یک طرف و مخارج در طرف دیگر قرار می‌گیرند. اگر مخارج از منابع بیشتر باشد آن‌گاه کسری بودجه وجود خواهد داشت.

منابع بودجه:

منابع بودجه دولت بخش‌هایی را شامل می‌شود که درآمد دولت از آن محل تأمین می‌شود. درصورت عدم کفاف درآمد، واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای و مالی دولت یکی دیگر منابع بودجه در نظر گرفته می‌شود. درآمدهای دولت عمدتاً از مالیات، جرائم و عوارض گمرک کسب می‌شوند. از طرف دیگر دولت ممکن است از واگذاری معادن، کارخانه‌ها فروش زمین و ملک و فروش اوراق بهادار به کسب درآمد بپردازد. درآمدهای ناشی از فروش نفت به‌مثابه‌‌‌‌‌‌‌ی درآمدهای ناشی از واگذاری دارایی‌‌‌‌‌‌‌های سرمایه‌‌‌‌‌‌‌ای و درآمدهای ناشی از خصوصی‌‌‌‌‌‌‌سازی و فروش سهام در زمره‌‌‌‌‌‌‌ی درآمدهای ناشی از واگذاری دارایی‌‌‌‌‌‌‌های مالی گزارش می‌‌‌‌‌‌‌شوند.

مصارف بودجه:

مصارف بودجه شامل مصارف دولت می‌شود. بیشترین سهم از مخارج دولت صرف حقوق کارکنان خود مانند معلمان، نیروهای مسلح، کارمندان سازمان‌های دولتی می‌‌‌‌‌‌‌شود. از طرف دیگر پروژه‌های عمرانی بخش بزرگی از مصارف بودجه را به خود اختصاص می‌دهند.

کسری بودجه:

همان‌طور که اشاره شد کسری بودجه زمانی ایجاد می‌شود که هزینه‌های دولت از درآمدهای آن بیشتر باشد. در این صورت دولت به دو روش برای جبران کسری بودجه تلاش می‌کند. اولی استقراض از بانک مرکزی است. در این روش بانک مرکزی به میزانی که دولت نیاز دارد، پول چاپ می‌کند. به زبان ساده مقدار هنگفتی پول از بانک مرکزی به خزانه دولت واریز می‌شود که صرف هزینه‌های دولت شود. البته پس از برنامه‌‌‌‌‌‌‌ی سوم توسعه، استقراض مستقیم از بانک مرکزی در ایران ممنوع شد.

در چنین شرایطی بیشتر دولت‌‌‌‌‌‌‌ها به سراغ دریافت اعتبار از بانک‌‌‌‌‌‌‌ها می‌‌‌‌‌‌‌روند و نتیجه‌‌‌‌‌‌‌ی آن افزایش بدهی بانک‌‌‌‌‌‌‌ها به بانک مرکزی است. در این صورت در بلندمدت نقدینگی و تورم در جامعه افزایش خواهد یافت. به‌روش دوم دولت با فروش اوراق بهادار (سهام شرکت‌های دولتی، اوراق‌قرضه دولتی) به تأمین مالی بپردازد. در این روش دولت می‌تواند علاوه بر جبران کسری بودجه به کاهش نقدینگی کمک کند.

بودجه ایران چگونه تصویب می‌شود؟

بودجه ایران هرساله توسط سازمان برنامه‌وبودجه تدوین می‌شود و پیش‌بینی درآمدها و مصارف بخش‌های مختلف عمومی در آن لحاظ شده و سپس تقدیم مجلس می‌شود و در آنجا توسط نمایندگان مورد بررسی قرار می‌گیرد. پس از تأیید مجلس، شورای نگهبان باید تأییدیه نهایی را اعلام کند. پس از آن قانون بودجه به رئیس‌جمهور ابلاغ می‌شود. قانون بودجه ایران سه جز اصلی دارد که شامل بودجه عمومی دولت، بودجه شرکت‌های دولتی و مؤسساتی که تحت‌نظر نظام حاکمیتی از بخش عمومی بودجه دریافت می‌کنند، می‌‌‌‌‌‌‌شود.

لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ ایران با رقمی معادل ۵۲۶۱ هزار میلیارد تومان به تصویب رسید و به رئیس‌جمهور ابلاغ شد. در این میان ‌درآمدهای دولت به جز درآمدهای نفتی ۹۷۸ هزار میلیارد تومان خواهد بود که بیش از ۴۰۰ هزار میلیارد تومان کسری را نشان می‌دهد. از طرف دیگر ۶۰۳ هزار میلیارد دلار برای فروش نفت در نظر گرفته شده است که باتوجه‌به تحریم‌های اعمالی دستیابی به این رقم بعید به نظر می‌رسد. از طرف دیگر سیاست‌های جدید دولت باعث شده است تا درآمدهای پیش‌بینی شده دولت از راه اخذ مالیات ۵۹ درصد بیش‌تر از سال گذشته باشد. پیش‌بینی شده است ۸۳۸ هزار میلیارد تومان از این طریق درآمد کسب شود. البته کف دستمزد در سال ۱۴۰۲ که معادل ۷ میلیون تومان است، معاف از مالیات در نظر گرفته شده است.

سخن پایانی

در این مقاله با کلیت بودجه و اهمیت آن در کشورهای مختلف آشنا شدید. همچنین نحوه تدوین و تصویب آن در ایران بررسی شد. در این مقاله سعی شد تا اطلاعات اولیه برای بررسی لایحه بودجه ارائه شود. اکنون می‌توانید به مطالعه قانون بودجه سال‌های گذشته بپردازید تا با نحوه برنامه‌ریزی و بودجه در ایران و سایر کشورها آشنا شوید.

برای دسترسی به سایر مقالات و محتوای آموزشی وارد شوید.