در ایران چهار بورس اصلی به نام بازار بورس اوراق بهادار، بازار فرابورس، بورس کالا و بورس انرژی به وجود آمده‌اند. در دو بازار اول اوراق بهادار خریدوفروش می‌شود و کالا معامله نمی‌شود. تفاوت این دو بازار در نحوه پذیرش شرکت‌ها و شرایط معامله در آن‌هاست. حداقل سرمایه ثبت شده شرکت، حداقل سهام شناور، حداقل تعداد سهام‌داران، زیان انباشته، حداقل سابقه فعالیت شرکت در صنعت مربوطه و نسبت حقوق صاحبان سهام به کل دارایی‌ها و سودآوری از معیار‌های تفاوت بین شرکت‌های پذیرش شده در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران هستند. طبیعتاً گستردگی بازار و تنوع شرکت‌های موجود در بازار سرمایه به تسهیل روند تأمین سرمایه شرکت‌ها در ایران کمک خواهد کرد. این عمل به تقویت جریان پول در کشور منجر خواهد شد.

یکی از مهم‌ترین وظایف بازار سرمایه ایجاد بستر مناسب برای تأمین سرمایه شرکت‌ها به‌منظور رشد و توسعه است. ابزارهای تأمین مالی متنوع و متناسب با وضعیت اقتصادی کشور می‌تواند شرکت‌ها را ترغیب کند تا به‌جای استفاده از ابزارهای کلاسیک تأمین سرمایه مانند بانک‌ها، به سمت بازار سرمایه سوق پیدا کنند تا هم تأمین مالی مطمئن‌تری را تجربه کنند و هم جریان نقدینگی را مستقیماً به سمت تولید هدایت کنند. به همین علت است که بازار سرمایه در ایران هر ساله یک بازار و یا ابزار جدید معرفی می‌کند تا مسیر توسعه شرکت‌ها در کشور هموار شود. ایجاد بازار‌های مختلف در فرابورس نیز از همین دست اقدامات است.

بازار فرابورس

شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران از فیلترهای سخت‌تری گذر کرده‌اند بنابراین می‌توان گفت شرکت‌های بزرگ‌تر و معتمدتری هستند. شرکت‌هایی که نتوانسته‌اند به بورس تهران راه پیدا کنند اگر شرایط فرابورس را داشته باشند در این بازار پذیرفته می‌شوند. هدف از ایجاد این بازار حمایت از شرکت‌های نوپا با سرمایه‌های ثبت‌شده اندک است. این بستر می‌تواند شرکت‌های تازه‌تأسیس را به سمت رشد و توسعه سوق دهد. فرابورس خود شامل چند بازار است که می‌توان به بازار اول، بازار دوم و بازار پایه اشاره کرد.

1. بازار اول فرابورس: در این بازار، نوسان سهام شرکت‌ها و اوراق پذیرفته شده ۵ درصد و بدون حجم‌مبنا در نظر گرفته می‌شود. از شرایط پذیرش شرکت‌ها در این بازار می‌توان به عدم زیان انباشته شرکت و سرمایه ثبت شده حداقل ۱۰ میلیارد ریالی اشاره کرد.
2. بازار دوم فرابورس: در این بازار نیز دامنه نوسان ۵ درصد است و حجم‌مبنا در نظر گرفته نمی‌شود. اما شرکت‌های پذیرفته شده در این بازار حداقل یک میلیارد ریال سرمایه ثبت شده دارند.

مطلب پیشنهادی: بازار توافقی فرابورس چیست؟

بازار پایه و قوانین آن

شرکت‌هایی که در بورس اوراق بهادار و در بازارهای اول و دوم فرابورس پذیرفته نشده‌اند می‌توانند در بازار پایه که پیچیدگی کمتری دارد، پذیره‌نویسی کنند. این را هم باید بگوییم که این شرکت‌ها فرایندپذیرش را طی نمی‌کنند؛ اما باید اطلاعات خود را در سازمان بورس ثبت کنند. قوانین این بازار به‌وضوح از دیگر بازارهای فرابورس ساده‌تر و کم‌تر است. بر اساس قوانین، سه دسته از شرکت‌ها امکان عرضه اوراق در بازار پایه را دارند:

1. شرکت‌هایی که نزد سازمان بورس ثبت شده‌اند، اما شرایط پذیرش را ندارند.
2. شرکت‌هایی که درخواستی مبنی بر پذیرش ندارند و به دلیل الزام قانونی طبق ماده ۹۹ برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران بایستی در بازار پایه درج گردند. مطابق با ماده ۹۹ قانون برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران، به‌منظور ارتقای جایگاه بازار سرمایه در اقتصاد کشور و ساماندهی بازار متشکل اوراق بهادار، کلیه اشخاصی که تاکنون نسبت به انتشار اوراق بهادار اقدام کرده‌اند، مکلف‌اند نسبت به ثبت آن نزد سازمان بورس و اوراق بهادار اقدام نمایند و عدم ثبت، تخلف محسوب می‌شود.
3. شرکت‌هایی که به دلیل ازدست‌دادن شرایط بازارهای بورس یا فرابورس از بازار مربوطه لغو پذیرش می‌شوند، در بازار پایه درج می‌گردند. مقررات ارائه اطلاعات در این بازار آسان‌تر از بازار اول و دوم است.

درسال‌های قبل بازار پایه از سه تابلوی «الف»، «ب»، «ج» تشکیل می‌شد و دامنه نوسان تابلوی «ج» نامحدود بود به همین علت افراد بسیاری مشتاق بودند که در این بازار سرمایه‌گذاری کنند. از طرف دیگر همین کاهش محدودیت باعث سودجویی برخی از سرمایه‌گذاران می‌شد و سهامداران زیادی را با زیان مواجه می‌کرد. به همین دلیل قوانین جداگانه برای این بازار وضع شد و به سه تابلوی زرد نارنجی و قرمز تقسیم شد.

مطلب پیشنهادی: سهام شناور چیست؟

بازار پایه زرد چیست و دامنه نوسان بازار پایه زرد چه‌قدر است؟

بازار پایه زرد دارای دامنه نوسان ۳ درصد است و در صورتی که سهمی به مدت سه روز متوالی صف فروش یا خرید باشد، دامنه نوسان آن ۵ درصد خواهد شد. بنابر اعلام شرکت فرابورس از بهمن ۱۴۰۱ حداقل سفارش خرید در بازار پایه ۵۰ میلیون ریال است.

شرایط شرکت‌هایی که در بازار پایه زرد فرابورس قرار می‌گیرند:

• ارائه اطلاعات مطابق با دستورالعمل اجرایی افشای اطلاعات برای شرکت‌های ثبت شده در سازمان فرابورس همراه با تاخیری کمتر از ۱۰۰ روز باشد.
• شرکت‌های فوق همچنین مطابق با دستورالعمل اجرایی افشای اطلاعات مجاز به عدم ارائه صورت‌های مالی خود بیش از ۲ بار نیستند.
• این شرکت‌ها باید حداقل یک صورت مالی حسابرسی شده ارائه کنند.

بازار پایه نارنجی چیست و دامنه نوسان بازار پایه نارنجی چه‌قدر است؟

دامنه نوسان در بازار پایه نارنجی ۲ درصد است. اگر سهمی سه روز متوالی صف فروش یا خرید باشد، دامنه نوسان آن ۴ درصد خواهد شد.

شرایط شرکت‌هایی که در تابلو نارنجی بورس قرار می‌گیرند:

• شرکت‌هایی که در دوره مورد رسیدگی دارای شرایط تابلوهای زرد و قرمز نباشند.
• اظهار نظر مردود یا عدم اظهار نظر بازرس قانونی و حسابرس مستقل در رابطه با صورت‌های مالی شرکت‌های اصلی یا تلفیقی گروه هر‌ناشر.

بازار پایه قرمز چیست و دامنه نوسان بازار پایه قرمز چه‌قدر است؟

دامنه نوسان در بازار پایه قرمز ۱ درصد است. این بازار با ریسک بسیار زیادی همراه است. در صورتی که سهمی به مدت سه روز پشت سرهم صف فروش یا خرید باشد، دامنه نوسان آن ۲ درصد خواهد شد.

شرایط شرکت‌هایی که در تابلو قرمز قرار می‌گیرند:

• تایید ورشکستگی شرکت به واسطه صدور رای بدوی یا قطعی توسط مراجع قضایی برای آن شرکت
• صدور رای انحلال شرکت توسط مراجع قضایی یا مجمع فوق العاده
• عدم ارائه صورت مالی حسابرسی شده توسط شرکت در دوره‌های رسیدگی طی ۳ سال متوالی یا بیش از آن؛ ارائه اطلاعات همراه با تاخیر بیش از ۵۰ روز مطابق با بخش الف این ماده که از مصادیق بخش الف، بند ۲ در رابطه با موضوع عدم ارائه اطلاعات است.

لازم به ذکر است در هر سال ۲ بار که بار اول در پایان مرداد و بار دوم در پایان دی ماه در طبقه بندی ناشران در تابلوهای بازار پایه بازنگری انجام می‌شود. در موارد دیگر بلافاصله تغییر طبقه بندی انجام خواهد شد.

البته این دامنه نوسان قابل‌تغییر است. اگر صف خریدوفروش در سه روز متوالی و در یک‌جهت برقرار باشد و در پایان هر جلسه معاملاتی حداقل دو ده‌هزارم تعداد سهام شرکت معامله شود، در روز بعدی، دامنه نوسان تابلوهای زرد، نارنجی و قرمز، به ترتیب، به ۵، ۴ و ۲ درصد افزایش خواهد یافت. پس از آن، دامنه نوسان به شرایط پیشین باز می‌گردد.

مطلب پیشنهادی: اختیار معامله چیست؟

نتیجه‌گیری پیرامون بازار پایه فرابورس

بازار پایه فرابورس در ایران نقش مهمی در ارتقای فعالیت‌های مالی و اقتصادی ایفا می‌کند، اما با چالش‌هایی مانند عدم شفافیت، محدودیت‌های حقوق سهام، و نوسانات قیمتی مواجه است. توسعه بازار، بهبود نظارت، و افزایش شفافیت ممکن است بهبود در عملکرد و جذب سرمایه به این بازار را ایجاد کند. به همین دلیل، اصلاحات و تلاش‌های مستمر در جهت بهبود بازار پایه فرابورس ضروری است تا بتواند نقش مؤثرتری در اقتصاد کشور ایفا کند.