تأمین مالی در هر کسبوکار یا نهادی عمومی از مهمترین مسائل است. این امر در تأمین مالی نهادهای عمومی و بخصوص نهاد دولت از اهمیت دوچندانی برخوردار خواهد شد. روشهای اشتباه در تأمین مالی برای دولتها میتواند پیامدهای بهشدت زیان باری به همراه داشته باشد. این پیامدها کل جامعه و اقتصاد را تهدید خواهد کرد؛ بنابراین استفاده از ابزارهای تأمین مالی میتواند ضمن ایجاد شرایطی برای کسب سود توسط سرمایهگذاران خرد، از پیامدهای منفی ناشی از روشهای اشتباه تأمین مالی دولتها جلوگیری کند. یکی از ابزارهای تأمین مالی برای دولت، انتشار اوراق قرضههای دولتی است که در ایران با نام اسناد خزانه اسلامی شناخته میشود. در این مقاله در خصوص ویژگیها و نحوهی سرمایهگذاری در این اوراق توضیحاتی ارائه خواهیم کرد. تا پایان همراه آکادمی دانایان باشید.
اسناد خزانه اسلامی یا همان اخزا نوعی اوراق بهادار است که توسط دولتها و بهمنظور تأمین مالی منتشر میشود. هدف انتشار اسناد خزانهاسلامی در ایران، جبران کسری بودجه مخارج دولت است. در عمل دولت بدینوسیله بدهیهای خود را به تعویق میاندازد. هدف اصلی انتشار اوراق قرضهی دولتی در جهان، استفادهی از این ابزار بهعنوان ابزاری کنترلی برای بازار پول است. با استفاده از اوراق قرضهی دولتی و انتشار و بازخرید آن، انبارهی نقدینگی باهدف جلوگیری از افزایش تورم کنترل میشود.
در ایران اسناد خزانه اسلامی با سررسیدهای معین (کمتر از ۳ سال) و درصدی پایینتر از قیمت اسمی توسط وزارت اقتصاد و امور دارایی کشور منتشر شده و ضامن آن سازمان برنامهوبودجه کشور است. موضوع اوراق نیز از جمله اطلاعاتی است که در آگهی اوراق گزارش میشود. منظور از موضوع اوراق در واقع محلی است که وجوه حاصله از انتشار اوراق به آن اختصاص پیدا میکند.
اسناد خزانه اسلامی دارای ویژگیهای بعضاً منحصربهفردی است که باید پیش از خرید و سرمایهگذاری در آن، نسبت به این ویژگیها اطلاع پیدا کرد. سررسید این دسته از اوراق در یک بازهی یک تا نهایتاً سهساله است. اغلب سررسیدهای این اوراق در بازههای ۴، ۱۳، ۲۶ و ۵۲ هفتهای هستند. بازپرداخت این اوراق در تاریخ سررسید توسط سازمان برنامهوبودجهی کشور تضمین شده و درجهی اهمیت این امر در ردهی بدهیهای ممتاز دولت بوده و با ردهی پرداخت حقوق کارمندان دولت برابری میکند.
این اوراق سودهای میاندورهای ندارد و بازدهی که نصیب افراد خواهد شد از تفاوت قیمت خرید و قیمت اسمی در زمان سررسید حاصل میشود. قیمت اسمی این اوراق معادل ۱.۰۰۰.۰۰۰ ریال است که در زمان انتشار اوراق، قیمت قدری پایینتر از این میزان خواهد بود. البته این اوراق معاملات ثانویه دارند و هرقدر که به زمان سررسید نزدیکتر شوند، قیمت آنها نیز به قیمت اسمی نزدیکتر خواهد شد.
اسناد خزانه اسلامی از هزینههای مبادلاتی بسیار کمی برخوردار است. خریدوفروش این اوراق معاف از مالیات بوده و کارمزد خرید آن معادل ۰۰۰۷۲۵/۰ ارزش خرید و برای فروش نیز معادل ۰۰۰۷۲۵/۰ ارزش معامله خواهد بود.
برای اسناد خزانه اسلامی میتوان دودسته از مزایا را در نظر گرفت. برخی از این مزایا متوجه منتشرکننده آن (دولت) و برخی دیگر مختص سرمایهگذاران در آن است. از جمله مزایایی که این ابزار برای دولت دارد میتوان به ایجاد سازوکاری برای تأمین مالی و به تعویقانداختن بدهیها اشاره کرد. دولتها با انتشار این اوراق میتوانند ضمن پرداخت و یا تعویق بدهیهای خود، از آن بهعنوان ابزاری در جهت سیاستهای پولی خود نیز استفاده کنند. در سراسر دنیا از اوراق قرضه بهعنوان ابزاری جهت کنترل نقدینگی و همینطور اثرگذاری بر نرخ تورم استفاده میکنند.
اما برای دستهی دیگری از مزایا که مختص سرمایهگذاران در این اوراق است، میتوان به معافیت مالیاتی، نقدشوندگی بالا، بازدهی تضمینی و ریسک پایین در سرمایهگذاری اشاره کرد. به دلیل وجود بازارگردان برای معاملات این اوراق، سرمایهگذاران میتوانند با شرایط آسانتری و بدون نگرانی در خصوص عدم نقدشوندگی دارایی خود، اقدام به سرمایهگذاری در این بازار کنند. همچنین بازدهی این اوراق به نسبت بازدهی سرمایهگذاری در بانک از وضعیت بهتری برخوردار است؛ درحالیکه تفاوت چندانی از منظر ریسک مورد پذیرش توسط سرمایهگذاران وجود ندارد.
سرمایهگذاری در اوراق خزانهداری اسلامی از جمله سرمایهگذاریهای بدون ریسک تلقی میشود. ریسکهایی که ممکن است ذهن سرمایهگذاران را درگیر کند، ریسک ناشی از نقدشوندگی و ریسک مربوط به نکول یا عدم بازپرداخت اصل سرمایه در زمان سررسید است. در خصوص ریسک ناشی از نقدشوندگی همانطور که در بخش مزایای اسناد خزانه اسلامی اشاره کردیم، وجود بازارگردان تا حدودی از این ریسک میکاهد. ریسک دیگری که میتوان در نظر گرفت، ریسک نکول است.
این ریسک باتوجهبه ممتاز بودن درجهی بدهی ناشی از انتشار اوراق، بهمانند حقوق کارکنان دولت تلقی شده و پرداخت آن برای دولت الزامی است؛ بنابراین این نوع از ریسک هم در خصوص این اوراق موضوعیت نخواهد داشت. بدین ترتیب تنها ریسکی که میتوان برای اسناد خزانه اسلامی متصور بود، ریسک ناشی از تغییرات و نوسانات قیمتی است. این ریسک باتوجهبه زمان سرمایهگذاری در این ابزار میتواند و خصوصیات بازار در آن زمان، میتواند شرایط متفاوتی را تجربه کند.
سخاب نوعی اوراق خزانهداری اسلامی است که طی آن افراد طلبکار از دولت و بدهکار به بانکها میتوانند بدهی و طلب خود را تهاتر کنند. بدین منظور پیمانکاران طلبکار از دولت و بدهکار به بانکها میتوانند درخواست صدور این نوع از اوراق خزانه اسلامی که به اوراق خزانه اسلامی بانکی معروف است را به اداره کل امور اقتصاد و دارایی استان خود تحویل دهند.
اسناد خزانه اسلامی مانند سایر اوراق بهادار، در بازار ابزارهای مالی نوین فرابورس معامله میشود. بدین ترتیب درصورتیکه افراد دارای کد بورسی باشند، میتوانند در سیستمهای معاملاتی کارگزاری خود اقدام به خریدوفروش این اوراق نمایند. نماد اسناد خزانه اسلامی با کلمهی اخزا و تاریخ سررسید آن اوراق درج میشود. بهطور مثال اخزا ۰۳۱۰۲۴ در تاریخ ۲۴ دیماه سال ۱۴۰۳ سررسید خواهد شد. این اوراق دارای معاملات ثانویه هستند و برای فروش پیش از سررسید آنها نیز میتوان از سامانههای معاملاتی استفاده کرد.
تعیین قیمت اسناد خزانه اسلامی بر اساس دو روش ثبت سفارش و روش حراج صورت میگیرد. در روش ثبت سفارش، برای رسمیت یافتن سازوکار تعیین قیمت، باید حداقل مابهازای ۸۰ درصد از اوراق منتشر شده در آن مرحله، سفارش ثبت شده باشد. قیمت ثبت شده توسط افراد مختلف برای خرید اوراق در این روش، برای یکدیگر نمایش داده نمیشود و ناظر بازار قیمتی که حداقل ۸۰ درصد سفارشها در آن ثبت شده باشد را بهعنوان قیمت کشف شده اعلام میکند. بدین ترتیب به افرادی که در قیمتی پایینتر از قیمت کشف شده ثبت سفارش کرده باشند، اوراقی تعلق نخواهد گرفت و برای افرادی که در قیمتهای بالاتر اقدام به ثبت سفارش کرده باشند نیز در همین قیمت کشف شده اوراق اختصاص پیدا خواهد کرد.
اما در روش حراج برخلاف روش ثبت سفارش محدودیتی برای نمایش قیمتها وجود ندارد و طی این روش بهترین پیشنهاد برای خرید (بالاترین قیمت) و بهترین پیشنهاد برای فروش (پایینترین قیمت) با یکدیگر منطبق شده و معامله صورت خواهد گرفت. قیمتهای پیشنهادی به نرخ بازده مورد انتظار و همینطور بازه زمانی باقیمانده تا سررسید اوراق بستگی دارد.
اوراق خزانه اسلامی دارای سود دورهای نیستند و بازدهی آنها از تفاوت بین قیمت خرید و قیمت سررسید حاصل میشود. برای محاسبهی میزان بازدهی اسناد خزانه اسلامی میتوان از رابطهی زیر استفاده کرد.
دراینرابطه F برابر با قیمت در زمان سررسید، P برابر با قیمت در زمان حال، T برابر با تعداد روزهای سال (۳۶۵) و N برابر تعداد روزهای باقیمانده تا سررسید است. این بازدهی عمدتاً نسبت به نرخ سود بانکی از وضعیت مطلوبتری برخوردار است.
در این مقاله در خصوص اسناد خزانه اسلامی، فلسفهی وجودی آن، مزایا و معایب و میزان بازدهی آن توضیحاتی را ارائه کردیم. بهره-گیری از این ابزار سبب میشود تا دولتها کمتر به سراغ اقدامات تورمزایی مانند چاپ پول بروند و از طریق اوراق به تأمین مالی بپردازند. البته نباید فراموش کرد که منابع بازپرداخت این اوراق نیز از اهمیت بالایی برخوردار است و نباید صرفاً به دید به تعویقانداختن بدهیها به اوراق خزانه اسلامی نگاه کرد. این اوراق با درنظرگرفتن موازین شرعی طراحی شده و معامله و کسب سود از طریق آن به دلیل برخی از تفاوتهای اسناد خزانه اسلامی با اوراق قرضهی دولتی سایر کشورها بلامانع است.